ಅಜಯ್ ಸಿಂಗ್ ಬರಹ: ದೇಶ ವಿಭಜನೆ ನಿಲ್ಲಿಸಲು ಗಾಂಧಿ ವಿಫಲವಾದಾಗ

ಹಿಂದಿನ ಸಂಗತಿಗಳಿಂದ ಆರಂಭ ಮಾಡುವುದಾದರೆ ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಭವನವು ಭಾರತದ ವಿಭಜನೆ ಮತ್ತು ರಾಷ್ಟ್ರದ ಮುಂದಿನ ಪ್ರಯಾಣಕ್ಕೆ ಒಂದು ವಿಶಿಷ್ಟವಾದ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಸನ್ನಿವೇಶವನ್ನು ಹೊಂದಿಸುತ್ತದೆ. ವಿಪರ್ಯಾಸವೆಂದರೆ, 1931 ರಲ್ಲಿ ವೈಸರಾಯ್ ಹೌಸ್ ಆಗಿ ಇದರ ಉದ್ಘಾಟನೆಯು ದುಂಡು ಮೇಜಿನ ಸಮ್ಮೇಳನಗಳೊಂದಿಗೆ ಕಾಕತಾಳೀಯ ಎಂಬಂತೆ ನಡೆಯಿತು. 1935 ರ ಭಾರತ ಸರ್ಕಾರದ ಕಾಯ್ದೆಯ ಮೂಲಕ ನಡೆಸಿದ ಅಧಿಕಾರ ವಿಕೇಂದ್ರೀಕರಣದ ಆಧಾರವಾಗಿರುವ ಸಮ್ಮೇಳನವಾಗಿತ್ತು.

ಭವ್ಯವಾದ ಕಟ್ಟಡ ಮತ್ತು ಅದರ ಸುತ್ತಲಿನ ಇತರ ರಚನೆಗಳು – ನಾರ್ತ್ ಬ್ಲಾಕ್, ಸೌತ್ ಬ್ಲಾಕ್ ಮತ್ತು ಪಾರ್ಲಿಮೆಂಟ್ ಕಾಂಪ್ಲೆಕ್ಸ್ ಸುಂದರವಾದ ರೈಸಿನಾ ಹಿಲ್ಸ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಶಾಹಿ ಗಾಂಭೀರ್ಯದ ಸಂಕೇತವಾಗಿತ್ತು . ಎಡ್ವಿನ್ ಲುಟಿಯೆನ್ಸ್ ಅವರ ಕೆಲಸ ಅನೇಕರನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸಿದವು, ಆದರೆ ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧಿ ಈ ಗುಂಪಿನಲ್ಲಿರಲಿಲ್ಲ. ನವೆಂಬರ್ 19, 1931 ರಂದು ಲಂಡನ್‌ನಲ್ಲಿ “ಫೆಡರಲ್ ಸ್ಟ್ರಕ್ಚರ್ ಕಮಿಟಿ” ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಎರಡನೇ ದುಂಡುಮೇಜಿನ ಸಮ್ಮೇಳನದಲ್ಲಿ, ಅವರು ನವದೆಹಲಿಯನ್ನು ಬಿಳಿ ಆನೆ ಎಂದು ಕರೆದರು ಮತ್ತು “ಆ ಕಟ್ಟಡಗಳು ಲಕ್ಷಾಂತರ ಭಾರತವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವುದಿಲ್ಲ” ಎಂದು ಹೇಳಿದರು.

ವರ್ಷಗಳು ಉರುಳಿದಂತೆ ಮತ್ತು ಮುಹಮ್ಮದ್ ಅಲಿ ಜಿನ್ನಾ ನೇತೃತ್ವದ ಮುಸ್ಲಿಂ ಲೀಗ್ ತನ್ನ ಕೋರೆ ಹಲ್ಲು ಹೊರ ಹಾಕಿತ್ತು. ಗಾಂಧಿ ಕ್ರಮೇಣವಾಗಿ ನವದೆಹಲಿ ಮತ್ತು ವೈಸರಾಯ್ ಹೌಸ್ ನಿರ್ದಿಷ್ಟವಾಗಿ ರಾಷ್ಟ್ರದ ಕೇಂದ್ರೀಯತೆ ಎಂಬುದರಲ್ಲಿ ರಾಜಿ ಮಾಡಿಕೊಂಡರು. ದೇಶವನ್ನು ಒಗ್ಗಟ್ಟಾಗಿಡಲು ಅವರ ಪ್ರಯತ್ನಗಳು ವಿಫಲವಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ವೈಸ್‌ರಾಯ್ ಹೌಸ್‌ನ ಸತತ ನಿವಾಸಿಗಳೊಂದಿಗಿನ ಅವರ ಸರಣಿ ಸಭೆಗಳ ಹೊರತಾಗಿ, ಅವರು ಜಿನ್ನಾ ಅವರೊಂದಿಗೆ ಕನಿಷ್ಠ 18 ಸಭೆಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿದರು, ಪ್ರತಿ ಬಾರಿಯೂ ಹೆಚ್ಚು ಹತಾಶರಾಗಿ ಮರಳಿದರು. ವಿವೇಕ ಮತ್ತು ಶಾಂತಿಗಾಗಿ ಅವರ ಧ್ವನಿಯು ಕೋಮುವಾದದ ಏರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಕಳೆದುಹೋಯಿತು.

ಆದರೂ ಗಾಂಧಿಯವರು ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಸ್ತುತವಾಗಿದ್ದರು. ಕೊನೆಯ ವೈಸ್‌ರಾಯ್ ಲಾರ್ಡ್ ಲೂಯಿಸ್ ಮೌಂಟ್‌ಬ್ಯಾಟನ್ ಅವರಿಗೆ ಈ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ದೇಶವಾಸಿಗಳಿಗಿಂತ ಇದು ಚೆನ್ನಾಗಿ ತಿಳಿದಿತ್ತು. ವಿಭಜನೆಯ ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಕೋಮು ಹಿಂಸಾಚಾರವು ಪಂಜಾಬ್, ಬಂಗಾಳ, ಬಿಹಾರ ಮತ್ತು ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಆವರಿಸಿತು. ಲಾರ್ಡ್ ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್  ಗಾಂಧಿ ಮತ್ತು ಜಿನ್ನಾ ಅವರನ್ನು ಒಟ್ಟುಗೂಡಿಸಿದರು.

ವೈಸರಾಯ್ ಅವರ ಕಛೇರಿಯು ಏಪ್ರಿಲ್ 16, 1947 ರಂದು ಅವರ ಜಂಟಿ ಮನವಿಯನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ಪತ್ರಿಕಾ ಹೇಳಿಕೆಯನ್ನು ನೀಡಿತು: “ಭಾರತದ ನ್ಯಾಯೋಚಿತ ಹೆಸರಿನ ಮೇಲೆ ಅತ್ಯಂತ ಅವಮಾನ ಮತ್ತು ಮುಗ್ಧ ಜನರಿಗೆ ಅತೀವ ದುಃಖ ತಂದಿರುವ ಇತ್ತೀಚಿನ ಕಾನೂನುಬಾಹಿರತೆ ಮತ್ತು ಆಕ್ರಮಣಕಾರರು ಮತ್ತು ಬಲಿಪಶುಗಳು ಯಾರು ಎಂಬ ಬೇಧವಿಲ್ಲದೆ ಹಿಂಸೆಯ ಕೃತ್ಯಗಳನ್ನು ನಾವು ತೀವ್ರವಾಗಿ ಖಂಡಿಸುತ್ತೇವೆ.
ನಾವು ಭಾರತದ ಎಲ್ಲಾ ಸಮುದಾಯಗಳನ್ನು ಕರೆಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತೇವೆ, ಅವರು ಯಾವುದೇ ವಿಶ್ವಾಸಕ್ಕೆ ಒಳಪಟ್ಟಿರಬಹುದು, ಎಲ್ಲಾ ಹಿಂಸೆ ಮತ್ತು ಅಸ್ವಸ್ಥತೆಗಳಿಂದ ದೂರವಿರಲು ಮಾತ್ರವಲ್ಲ ಮಾತು ಮತ್ತು ಬರವಣಿಗೆ ಎರಡನ್ನೂ ತಪ್ಪಿಸಲು, ಅಂತಹ ಕೃತ್ಯಗಳಿಗೆ ಯಾವುದೇ ಪ್ರಚೋದನೆ, ರಾಜಕೀಯ ಉದ್ದೇಶಗಳನ್ನು ಸಾಧಿಸಲು ಬಲ ಪ್ರಯೋಗಿಸುವುದನ್ನು ನಾವು ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕವಾಗಿ ಖಂಡಿಸುತ್ತೇವೆ ಎಂದು ಪ್ರಕಟಣೆಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಲಾಗಿತ್ತು.

ಮೌಂಟ್‌ಬ್ಯಾಟನ್‌ಗೆ ಜೂನ್ 1947 ರ ಆರಂಭವು ಈ ಪದದ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಅರ್ಥದಲ್ಲೂ ಸಾಕಷ್ಟು ಗದ್ದಲಮಯವಾಗಿತ್ತು. ಜೂನ್ 3 ಅನ್ನು ಬ್ರಿಟಿಷರು ಭಾರತಕ್ಕೆ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ವರ್ಗಾಯಿಸುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಸರಣಿ ಪ್ರಸಾರದಲ್ಲಿ ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಲಾಯಿತು. ಮೊದಲು ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಪ್ರಧಾನಿ ಕ್ಲೆಮೆಂಟ್ ಅಟ್ಲಿಯವರು ಲಂಡನ್‌ನಲ್ಲಿ ನಂತರ ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್‌ನ ವಿವರವಾದ ಹೇಳಿಕೆ ಮತ್ತು ಸತತ ಅನುಮೋದನೆಗಳು ಜವಾಹರಲಾಲ್ ನೆಹರು, ಜಿನ್ನಾ ಮತ್ತು ಸರ್ದಾರ್ ಬಲದೇವ್ ಸಿಂಗ್ ಅವರಿಂದ ಆಲ್ ಇಂಡಿಯಾ ರೇಡಿಯೋ (AIR) ದಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಾರವಾಯಿತು.

ಈ ಪ್ರಸಾರಗಳಲ್ಲಿ ನೆಹರು ಮತ್ತು ಸಿಂಗ್ ತಮ್ಮ ಒಪ್ಪಿಗೆಯ ಬರಹಕ್ಕೆ ಬದ್ಧರಾಗಿದ್ದರು ಮತ್ತು ವಿಭಜನೆಯ ಬಗ್ಗೆ ತಮ್ಮ ಸಂಕಟವನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿದಾಗ, ಜಿನ್ನಾ ವಾಯುವ್ಯ ಗಡಿನಾಡು ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಸಮಸ್ಯೆಯನ್ನು ಕೆದಕಿದರು ಮತ್ತು ಪ್ರಚೋದಿಸಿದರು. ಇದು ಕ್ಯಾಬಿನೆಟ್ ಸದಸ್ಯ, ಮಾಹಿತಿ ಮತ್ತು ಪ್ರಸಾರದ ಉಸ್ತುವಾರಿ ಹೊಂದಿದ್ದ ಸರ್ದಾರ್ ವಲ್ಲಭಭಾಯಿ ಪಟೇಲರನ್ನು ಕೆರಳಿಸಿತು. ನೆಹರು ಮತ್ತು ಪಟೇಲರು ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್ ಜಿನ್ನಾಗೆ ವಿಶೇಷ ಪರಿಗಣನೆ ನೀಡುವುದರ ಬಗ್ಗೆ ಅಸಮಾಧಾನಗೊಂಡರು. ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್​​ಗೆ ಜಿನ್ನಾ ಅವರನ್ನು ಸಮಾಧಾನಪಡಿಸುವುದು ಒಂದು ಯುದ್ಧತಂತ್ರದ ಅಗತ್ಯವಾಗಿತ್ತು.

ವಿಭಜನೆಯ ನಿರೀಕ್ಷೆಯು ನಿಜಕ್ಕೂ ನೀರಸವಾಗಿತ್ತು. ಈ ಸನ್ನಿವೇಶದಲ್ಲಿ ಸುಗಮ ಪರಿವರ್ತನೆಗೆ ಅನುಕೂಲವಾಗುವಂತೆ ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್ ಭಾರತ ಮತ್ತು ಪಾಕಿಸ್ತಾನದ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಆಗಲು ಉತ್ಸುಕರಾಗಿದ್ದರು. ಭಾರತೀಯ ನಾಯಕರು ಈ ಪ್ರಸ್ತಾಪವನ್ನು ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡರೂ, ಜಿನ್ನಾಗೆ ಇಷ್ಟವಿರಲಿಲ್ಲ.
ಅಧಿಕಾರದ ವರ್ಗಾವಣೆಯ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ವಿವರಿಸಿದ ಅವರ ಜೂನ್ 3 ಪ್ರಕಟಣೆಯ ಒಂದು ದಿನದ ನಂತರ, ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್, ಪಟೇಲ ಜತೆ ಮ್ಯಾರಥಾನ್ ಪತ್ರಿಕಾಗೋಷ್ಠಿಯನ್ನು ನಡೆಸಿ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಉದ್ದೇಶಗಳ ಬಗ್ಗೆ ತಪ್ಪುಗ್ರಹಿಕೆಯನ್ನು ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಿದರು. ಮೌಂಟ್‌ಬ್ಯಾಟನ್ ನಿರ್ದಿಷ್ಟವಾಗಿ ಒಂದು ನಿರ್ಣಾಯಕ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ತನ್ನ ಉತ್ತರವನ್ನು ನೀಡಲು ಉತ್ಸುಕರಾಗಿದ್ದರು: “ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್‌ಗಳನ್ನು ಪ್ರಭುತ್ವ ಸರ್ಕಾರಗಳ ಸಲಹೆಯ ಮೇರೆಗೆ ನೇಮಕ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆಯೇ? ಹಾಗಿದ್ದಲ್ಲಿ, ಎರಡು ರಾಜ್ಯಗಳಿಗೆ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್‌ಗಳ ವಿರುದ್ಧ ಯಾವುದೇ ತಡೆ ಇದೆಯೇ? ಎಂದು ಪತ್ರಕರ್ತರೊಬ್ಬರು ಕೇಳಿದಾಗ ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್ ಉತ್ತರ ಹೀಗಿತ್ತು: ‘ಯಾವುದೇ ರಾಜ್ಯವು ಡೊಮಿನಿಯನ್ ಸ್ಥಾನಮಾನವನ್ನು ಪಡೆದ ಕ್ಷಣ, ಅದು ತನ್ನದೇ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಅನ್ನು ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಅನ್ನು ಸಂಬಂಧಿತ ಪ್ರಭುತ್ವದ ಸರ್ಕಾರದ ಪ್ರಧಾನ ಮಂತ್ರಿ ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ಅವರು ತಮ್ಮ ಹೆಸರನ್ನು ರಾಜನಿಗೆ ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತಾರೆ, ಅವರು ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ದೊರೆ, ಚರ್ಚಿಸಬಹುದು. ಆದರೆ ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಸಂಬಂಧಿತ ಸರ್ಕಾರದ ಸಲಹೆಯಂತೆ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಾರೆ.
ಎರಡೂ ದೇಶಗಳಿಗೆ ಒಬ್ಬ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಅನ್ನು ಹೊಂದಲು ಉದ್ದೇಶಿಸಿರುವ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಕೇವಲ ತಾತ್ಕಾಲಿಕವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಸಾಮರಸ್ಯದ ಪರಿವರ್ತನೆಯನ್ನು ಖಾತ್ರಿಪಡಿಸುತ್ತದೆ’ ಎಂದು ಈ ಉತ್ತರದ ಮೂಲಕ, ಮೌಂಟ್‌ಬ್ಯಾಟನ್ ಜಿನ್ನಾಗೆ ಒಂದು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಸಂದೇಶವನ್ನು ರವಾನಿಸಲು ಉದ್ದೇಶಿಸಿದ್ದರು.  ಆದಾಗ್ಯೂ, ಪಾಕಿಸ್ತಾನದ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಪ್ರಧಾನ ಮಂತ್ರಿಯಲ್ಲದ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ತಾನು ಹೊಂದಿರುವುದಾಗಿ ಖಚಿತವಾಗಿ ಹೇಳದೆ ಸುಮಾರು ಒಂದು ತಿಂಗಳ ನಂತರ ತಿಳಿಸಿದ ಜಿನ್ನಾ ಮೇಲೆ ಇದು ವಿರುದ್ಧ ಪರಿಣಾಮವನ್ನು ಬೀರಿತು.

ನೀವು ಪ್ರೆಸಿಡೆಂಟ್ಸ್ ಸ್ಟಡಿಯಲ್ಲಿ ಸಂರಕ್ಷಿಸಲಾಗಿರುವ ಮೌಂಟ್‌ಬ್ಯಾಟನ್ ಪೇಪರ್‌ಗಳನ್ನು ತಿರುವಿ ಹಾಕಿದರೆ, ಹೊಸ ದೃಷ್ಟಿಕೋನಗಳನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುವ ಇತಿಹಾಸದ ಅಮೂಲ್ಯವಾದ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು.

ಪತ್ರಿಕಾಗೋಷ್ಠಿಯಲ್ಲಿ ಕೇಳಲಾದ ಪ್ರಶ್ನೆಯು ಉಪಖಂಡದ ಭವಿಷ್ಯದ ಮೇಲೆ ಮಹತ್ವದ ಪ್ರಭಾವವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಎಂದು ಊಹಿಸಬಹುದು. ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್ ಎರಡೂ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳ ಗವರ್ನರ್ ಜನರಲ್ ಆಗಿದ್ದಿದ್ದರೆ, ಜಿನ್ನಾ ತನ್ನ ಅನೇಕ ದುಷ್ಕೃತ್ಯಗಳನ್ನು ಆರಂಭಿಸುವುದನ್ನು ತಡೆಯುತ್ತಿದ್ದರು, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಕಾಶ್ಮೀರದಲ್ಲಿ.
ಇತಿಹಾಸವು ಅನೇಕ ಅನಿರೀಕ್ಷಿತ ತಿರುವುಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದು ಅದು ಭವಿಷ್ಯದ ಮುಖವನ್ನು ಆಮೂಲಾಗ್ರವಾಗಿ ಬದಲಾಯಿಸಿತು. ಮಾಕಿಯಾವೆಲಿಯನ್‌ ಸ್ಟೇಟ್‌ಕ್ರಾಫ್ಟ್ ಅನ್ನು ರಹಸ್ಯವಾಗಿ ಮುಚ್ಚಿಡಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ಯಜಮಾನರ ಸಮರ್ಪಕ ಅಭ್ಯಾಸವನ್ನು ಇನ್ನೂ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಅರ್ಥೈಸಬೇಕಾಗಿದೆ.
ಆದಾಗ್ಯೂ, ಲುಟಿಯನ್ಸ್ ಸೃಷ್ಟಿ ಮತ್ತು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವ ಎಲ್ಲದರ ಬಗ್ಗೆ ಗಾಂಧಿಯವರ ಮೊದಲ ನಿರಾಕರಣೆ ಹೊರತಾಗಿಯೂ ಕೊನೆಯ ವೈಸರಾಯ್ ಬಗ್ಗೆ ಅಭಿಮಾನ ಬೆಳೆದಿರುವುದು ಖಚಿತವಾಗಿದೆ.

ಮೌಂಟ್ ಬ್ಯಾಟನ್‌ನ ಭವಿಷ್ಯಸೂಚಕ ಪತ್ರಿಕಾಗೋಷ್ಠಿಯ ಕೆಲವು ಗಂಟೆಗಳ ನಂತರ, ಅವರು ಗಾಂಧಿಯನ್ನು ಭೇಟಿಯಾದರು. ಅವರು ಆ ಸಂಜೆ ಪ್ರಾರ್ಥನಾ ಸಭೆಯಲ್ಲಿ ” ಈಗ ನಾನು ನಿಮಗೆ ಬ್ರಿಟಿಷರ ಬಗ್ಗೆ ಭರವಸೆ ನೀಡಲು ಬಯಸುತ್ತೇನೆ ಎಂದು ಹೇಳಿದರು. ಈ ನಿರ್ಧಾರದಲ್ಲಿ ವೈಸರಾಯ್ ಕೈವಾಡವಿಲ್ಲ ಎಂದು ಅವರು ಹೇಳಿದರು. ಮುಸ್ಲಿಂ ಲೀಗ್‌ನ ಧೋರಣೆಯಿಂದ ಹತಾಶೆಯನ್ನು ಹೊರಹಾಕಿದ ಗಾಂಧಿ, “ದೇವರ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಕೆಲಸವನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಿರುವುದಕ್ಕೆ” ಮೌಂಟ್‌ಬ್ಯಾಟನ್‌ ಬಗ್ಗೆ ಮೆಚ್ಚುಗೆ ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿದರು.

ಸನ್ನಿವೇಶಗಳು  ವಿಭಜನೆಯನ್ನು ಒಪ್ಪಿಕೊಳ್ಳುವಂತೆ  ಗಾಂಧಿಯನ್ನು ಒತ್ತಾಯಿಸಿದರೂ, ಮಾನವರ ಸಹಜ ಒಳ್ಳೆಯತನವು ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಕಹಿ ಅನುಭವಗಳನ್ನು ಜಯಿಸುತ್ತದೆ ಎಂಬ  ಆಶಯವನ್ನುಅವರು ಮುಂದುವರಿಸಿದರು. ಗಾಂಧಿಯವರು ಶಾಶ್ವತವಾದ ಆಶಾವಾದಿಯಾಗಿದ್ದರು, ಅವರು ಕೊನೆಯವರೆಗೂ ತಮ್ಮ ನಂಬಿಕೆಗೆ ಬದ್ಧರಾಗಿದ್ದರು.